Батыр яңартылган килеш кайту өчен пьедесталдан төшә. Ни өчен һәйкәлне реставрацияләү өчен сүтергә кирәклеген, бу процесс күпме вакыт алачагын һәм ни өчен Салават Юлаев үз урынына кайтмаячагыннан куркырга кирәкми икәнен җентекләп сөйлибез.
Уфада Башкортстанның төп символы булган Салават Юлаев һәйкәлен реставрациягә әзерлиләр. Сосланбек Тавасиев 1967нче елда тудырган бу 40 тоннага якын авырлыктагы монумент 10 метр биеклектәге чуен атка атланган җайдак статуясыннан гыйбарәт. Реставрация проекты ике тарихи-мәдәни экспертизаны үткән һәм әлеге вакытта Башдәүләтэкспертизада бәяләмә үтә.
Эксперт комиссиясе составына эксперт комиссиясе рәисе – Дарья Зайцева, эксперт комиссиясенең җаваплы секретаре – Александр Быков һәм эксперт комиссиясе әгъзасы Алексей Хорликов керде. Аларның барысы да мәдәни мирас объектларын саклап калу буенча дәүләт экспертизасын төзүдә зур тәҗрибәгә ия.
Һәйкәлне реставрацияләү эшләре быел ноябрьдә башланачак, алар башкала бюджеты исәбенә финансланачак: бу максатларга барлыгы 300 миллион сумнан артык чыганаклар бүлү планлаштырыла. Реставрация эше күпме вакытны алачак, экспертиза нәрсә әйтә, һәм ни өчен һәйкәлне ремонт өчен пьедесталдан төшерергә кирәк – безнең материалда.
Һәйкәл – аварияле хәлдә
14нче октябрьдә Башкортстанның Мәдәни мирас объектларын дәүләт саклавы идарәсе дәүләт тарихи-мәдәни экспертизасы нәтиҗәләре буенча акт бастырды.
Документны Казанның “ТСНРУ” җәмгыяте эшләде, экспертизаны Санкт-Петербургның “С. П. Бург и партнёры” җәмгыяте хезмәткәрләре үткәрде. Алардан билгеле булуынча, монумент авария хәлендә һәм җентекле реставрациягә мохтаҗ. Скульптурада коелган элементларның аерылган урыннары бар, нәтиҗәдә ярыклар хасил булган һәм металл коррозиягә дучар булган. Постаментның үзендә ярылган плитәләр, сынып төшкән фрагментлар бар, кыршылган урыннары да шактый күп.
Шулай итеп, атка атланган җайдак скульптурасы үзе генә түгел, ә һәйкәл урнашкан пьедестал да, ел саен елгага табан хәрәкәт иткән курган да ремонтка мохтаҗ. Ремонтны озакка сузу һәйкәлнең җимерелеп төшүе белән куркыныч.
Нәрсәләр эшләнәчәк?
Җигүлекнең югалган элементы – тимердән коелган геометрик бизәкле күкрәкчә – торгызылачак. Бу һәйкәлгә аның тарихи тәңгәллеген кайтарырга мөмкинлек бирәчәк. Шулай ук 2005нче елда үзгәртелгән яшькелт төсен аның тарихи куе соры төсенә кайтару планлаштырыла. Һәйкәлнең күтәрү сәләтен торгызу өчен авария хәлендә булган эчке металл каркасы алмаштырылачак. Постаментны зурлыгы, формасы һәм фактурасы буенча тәңгәл кара ялтыратылган гранит блоклары белән тышлаячаклар. Шулай ук проект курганның беренчел формасын һәм габаритларын торгызуны һәм аны көчәйтүне күзаллый.
Һәйкәлне төшерергә кирәк.
Экспертлар бертавыштан скульптураны постаменттан алу һәм махсус әзерләнгән һәм җиһазландырылган бинада реставрацияләү кирәклеген раслый. Бу һәйкәлнең эчке терәк каркасын алыштыру белән бәйле.
–Һәйкәл берничә конструктив үзенчәлектән тора. Тышы 60тан артык өлештән тора. Эчендә – аны күтәреп торучы каркас. Экспертиза эчке каркасны алмаштыру кирәклеген раслый, шуңа күрә һәйкәлне сүтү таләп ителә. Скульптураны постаменттан төшермичә моны эшләп булмый, – дип сөйләде БР Мәдәни мирас объектларын дәүләт саклау идарәсе башлыгы урынбасары Айнур Мөслимов.—Скульптура куелган пьедесталның үзен дә ремонтларга кирәк. Аның эчендәге бетонның техник торышы канәгатьләнерлек түгел.
Һәйкәлнең авырлыгы 40 тоннадан артык, һәм аны сүтмичә ремонтлау хәвефле. Моннан тыш, һәйкәл урнашкан биеклекне тәртипкә китерергә кирәк. Скульптураны сүтми торып, бу эшләрне башкару мөмкин түгел.
Нәкъ менә шуның өчен проект эшләүче һәйкәлгә демонтаж үткәрергә һәм эшләрне куркынычсыз рәвештә алып барырга кирәк дигән карар кабул итте.
—Демонтаж эшләрен башкарган очракта скульпторның һәйкәлне реставрацияләгән вакытта тыныч шартларда эшләргә мөмкинлеге зурдан булачак. Әлеге вакытта проект документациясен эшләүче оешманың "Родина — мать зовёт!" һәйкәлен реставрацияләү тәҗрибәсе бар, — дип билгеләде белгеч.
Мондый реставрациянең уңай яклары булганлыгына аргументлар күп булса да, Башкортстанда яшәүчеләр: „Ни өчен "Родина— мать зовёт!" скульптурасы урында ремонтланды, ә башкорт героен остаханәгә, цехка алып барырга кирәк”,— дигән сораулар белән чыкты.
—Волгоград скульптурасын ремонтлау, нигездә, тышкы өлештә алып барылды. Моннан тыш, аны сүтү өчен скульптураның шул урында бетоннан коелуы комачаулады. Бу үзенчәлекле очрак", — дип сөйли танылган скульптор, 40тан артык монументаль композицияләр авторы Салават Щербаков.
Милли героебыз Салават Юлаевның һәйкәлен остаханәдә реставрацияләү күп өстенлекләргә ия, дип саный безнең әңгәмәдәшебез.
—Остаханәдә һәйкәлне төрле яклап тикшерергә мөмкин, каркасларын карарга, алмаштырырга һәм эретеп ябыштырырга мөмкин. Цехта урамда эшләп булмый торган барлык эшләрне башкарып була. Сәнгать үзенчәлекләрен исәпкә алып, аны тулысынча сафка бастырырга мөмкин. Урамда һава торышы һәм башка уңайсызлыклар тәэсир итә. Моннан тыш, пьедесталны һәм биеклекне ремонтлау кирәклеге турында актуаль проблема бар", — диде ул.
Һәйкәлләрне демонтажлау— киң кулланылган практика
Танылган архитектура объектлары күбесе реставрация вакытында сүтелүгә дучар ителә. Моның чагу мисалларының берсе — " Рабочий и колхозница" мәшһүр скульптураны яңарту. 2004 елның октябрендә һәйкәлне ашыгыч рәвештә ремонтка озаттылар— ул тузган металл өеме рәвешенә керә. Ул шулкадәр тутыккан булган, скульптураны 40 өлешкә бүлеп, һәрберсен аерым яңарталар . Реставрациядән соң, яңа пьедесталда Мәскәүнең иң мөһим символларының берсе барлыкка килә.
Кызыл мәйданда урнашкан Кузьма Минин һәм Дмитрий Пожарскийкийга куелган һәйкәлне яңарту да шундый ук юл үткән. Борынгы скульптура халык акчасына ясалган, аның өстендә эш 1812 елгы сугыш вакытларында да дәвам иткән.
Шул ук рәвешле, 2020нче елда Мәскәүдә Маршал Жуков һәйкәле сафка бастырыла. Мондый мисалларны илебезнең башка шәһәрләрендә һәм чит илләрдә табарга мөмкин. Мәсәлән, 2017нче елда Лондондагы Биг Бен буларак танылган, Элизабет манарасын сүтеп ремонтлыйлар. Ремонт эшләре биш ел дәвам итә.
Салават Юлаев һәйкәлен кире кайтармау мөмкин түгел
Һәйкәл алыныр һәм урынына кире кайтарылмас дигән имеш-мимешләргә нигез юк. Моның турында борчыласы юк. Һәйкәлне яңарту эшләре Уфада алып барылачак. Башкалада моның өчен барлык шартлар бар.
Һәйкәлне алып, онытып булмый. Салават Юлаев һәйкәле — республиканың аерылгысыз символы. Күпчелек русиялеләр өчен Башкортстан Салават Юлаев һәйкәле белән бәйле.
Аның образы Башкортстанда яшәүчеләрнең тормышының барлык өлкәләренә тыгыз бәйләнгән. Күпсанлы архитектура объектлары, урамнар, авыллар, районнар, шәһәрләр аның исеме белән аталган. Аның исеме хәтта Украина, Эстония һәм Казахстан урамнарына бирелгән. Батырның исеме ил буенча билгеле булган хоккей клубы белән данлана. Салават Юлаев исемендәге дәүләт орденнары һәм премияләре булдырылган.
Республикада ел саен Салават Юлаев көннәре билгеләнә. Аның кысаларында „Салават җыены”республика фольклор бәйрәме үткәрелә. 2024нче елның җәендә батырның туган җирендә Салават районында „Салават җире” тарихи һәм мемориаль комплекс ачылды.
Башкортстанда яшәүчеләр өчен батырның образы һәм аның турында истәлекләр генә мөһим роль уйнамый. Республиканың рәсми гербы чыгып килүче кояш фонында Салават Юлаев һәйкәле сурәтеннән гыйбарәт. Бу символлар һәм объектлар Салават Юлаевның Башкортстан өчен әһәмиятен даими искә төшереп тора.
Хәтта безнең заман геройлары да Салават Юлаев белән тыгыз бәйләнгән. Якташларыбыз, махсус хәрби операциядә катнашучылар, милли гвардия гаскәрләре составында Салават Юлаев исемендәге ике башкорт батальонында торалар. Батальон хәрбиләре Донбасста һәм Курск өлкәсендә хәрби бурычларны батырларча үтиләр. Бөек Ватан сугышы елларында башкорт халык Каһарманы Александр Невский, Кузьма Минин, Дмитрий Пожарский, Александр Суворов һәм Михаил Кутузов белән бергә геройлар пантеонына керә.
1941нче елда Совет экраннарына Русия кинематографының башлангычында торган Яков Протазанов иҗат иткән “Салават Юлаев” фильмы чыкты. Башкортстанның милли каһарманы образы немец-фашист илбасарларына каршы көрәштә актив кулланылды. 1943—1945нче елларда Кызыл Армиядә башкорт халкының милли каһарманы исеме белән бәйле рәсми исем йөрткән ике хәрби часть – бронепоезд һәм артиллерия полкы була. Русия Герое һәм 112нче башкорт кавалерия дивизиясенең легендар командиры Миңнегали Шайморатов үзенең шәхси состав алдындагы чыгышында “Салават токымы чигенә белми” дигән сүзләрне күп тапкырлар кулланган. Һәйкәлләрне реставрацияләүне милли үзаңны һәм тарихи дәвамлылыкны саклауга ярдәм итә торган киләчәккә инвестицияләр белән чагыштырып була. Ул монументның беренчел кыяфәтен һәм тарихи статусын кайтарырга мөмкинлек бирә, аның республика символы буларак ролен ассызыклый.
Бу хакта республикабызның күренекле шәхесләренең фикерләре үтә дә фәһемле.
Рита Өметбаева, Баймак районы якташлык җәмгыяте вәкиле, тележурналист: "Без шуны онытырга тиеш түгел, хәзерге вакытта Сосланбәк Тавасиевның уникаль иҗаты начар хәлдә һәм һәйкәлне реставрацияләү бүген кирәк, чөнки вакыт аны кызганмаган. Мин ышанам, реставрацияләнгән Салават Юлаев һәйкәле киләчәктә дә Башкортстан башкаласының һәм бөтен республиканың лаеклы бизәге булыр".
Юлдаш Йосыпов, Бөтендөнья башкорт корылтае башкарма комитеты рәисе: "Без республика халкының борчылуларын тулысынча уртаклашабыз. Әмма без шулай ук һәйкәлнең торышына да борчылабыз. Аны реставрацияләргә кирәклеге турында бернинди шик юк. Һәм бу очракта без чыннан да тәҗрибәле реставраторларга таянырга тиеш. Әлбәттә инде, бу тулысынча ачык тарих булырга тиеш, бу безнең позиция. Һәм бу очракта без башкорт Корылтаеның күзәтү Советында катнашуы көчәюенә ирешәбез. Без аны реконструкцияләү процессын төгәлрәк күзәтәчәкбез. Экспертлар һәйкәлне төшерергә кирәк дип аңлаттылар — постамент, һәйкәл үзе тирбәлә. Якындагы елларда аның җимерелү куркынычы бар. Әлбәттә, безнең символны шулай куркыныч астына куя алмыйбыз, һәм бу очракта аны реконструкцияләү мәҗбүри".